Sepsis kan een complicatie zijn van infectie met vaak ernstige en zelfs levensbedreigende gevolgen. Een vroege diagnose en behandeling van sepsis zijn dan ook cruciaal om levens te redden en blijvende schade te voorkomen. Voldoende redenen om de faq’s over sepsis nog eens op een rijtje te zetten.
1 Komt sepsis vaak voor?
Wereldwijd overlijden elk jaar 11 miljoen mensen aan sepsis. In Nederland zouden naar schatting 13.000 patiënten per jaar een sepsis krijgen. De gevolgen van sepsis blijven de belangrijkste doodsoorzaak op intensive care. Nog eens 39 procent van de patiënten met een septische periode overlijdt binnen een jaar.
Voor België of Vlaanderen zijn geen precieze cijfers bekend omdat ze niet of onvoldoende worden geregistreerd. Feit is wel dat één op de vijf patiënten sepsis niet overleeft. Daarom drongen een aantal Belgische experts onlangs aan op een betere opvolging en registratie van de aandoening en op de opmaak en uitvoering van een Nationaal Sepsisplan.
2 Wordt sepsis altijd op tijd vastgesteld?
Vaak niet. Een snelle behandeling van sepsis is voor de patiënt nochtans van levensbelang, maar verpleegkundigen en artsen hebben soms moeite om de symptomen te herkennen. Met betere kennis van de aandoening en bewustwording van de symptomen zijn artsen en verpleegkundigen beter in staat om in te grijpen.
Dr. Jan Fierens, staflid op de afdeling Intensieve Zorg van UZ Gent en een van de initiatiefnemers in de Belgische actiegroep rond sepsis: ‘Een beginnende infectie kan zich ontwikkelen tot levensbedreigende septische shock met multipel orgaan disfunctioneren, als in de beginfase de symptomen niet tijdig herkend worden om een adequate behandeling te starten.’
In dat evolutieve proces van infectie naar sepsis tot septische shock daalt de overlevingskans stelselmatig. Daarnaast stijgt de sterftekans bij vertraging in de toediening van adequate antibiotica bij septische shock. Als sepsis te laat wordt herkend en behandeld, zal de kans op het ontwikkelen van multi-orgaanfalen dus toenemen. Het aantal organen met een gestoorde functie is direct verbonden met een hogere sterfte, langere ligduur, meer complicaties en langere beademingsduur.
3 Wat is sepsis precies?
Sepsis is een levensbedreigend orgaanfalen, veroorzaakt door een doorgeschoten reactie van het afweersysteem op een infectie. We onderscheiden twee stadia: sepsis en septische shock. Sepsis is een systemische reactie van het lichaam op een infectie die zich in uiteenlopende stelsels kan situeren. We denken hierbij al snel aan bijvoorbeeld een infectie in de longen, buik, urinewegen, hersenen of huid. Ook een eenvoudigere keelinfectie, een wondje aan de voet of nagelriem kan tot sepsis leiden, net als het gebruik van een intravasculaire katheter. Vooral patiënten met belangrijke comorbiditeiten zoals oncologische en hematologische patiënten, hartpatiënten, long- en diabetespatiënten, ouderen en neonaten hebben een verhoogd risico op sepsis.
Door een verminderde afweer verspreiden ziektekiemen zich door het hele lichaam. Toch is het niet zozeer de infectie die de ziekte zo ernstig maakt, maar de heftige reactie van het immuunsysteem. Bij een niet of te laat herkende sepsis blijft de immuunrespons ‘aan staan’. De bloeddruk daalt, de bloeddoorstroming stagneert en uiteindelijk ontstaat er schade aan bloedvaten en organen. Dit kan zich uiten door tekens van hypoperfusie zoals oligurie, verwardheid of andere veranderingen in het bewustzijn en lactaatacidose. Als de bloeddruk aanhoudend laag blijft, ondanks vochtresuscitatie, spreken we van ‘septische shock’.
4 Hoe herken je sepsis?
Het is niet voor niets dat artsen en verpleegkundigen de diagnose soms missen: sepsis is moeilijk te herkennen omdat veel van de symptomen zoals koorts, verhoogde ademhalingsfrequentie en verhoogde hartslag ook bij andere ziektebeelden voorkomen, bijvoorbeeld bij COPD, hartfalen, brandwonden, ernstige pijn of bij geneesmiddelenreacties.
Nick Vanhinsberg, ICU verpleegkundige bij UZ Gent bevestigt dat: ‘We moeten altijd alert zijn bij dit soort symptomen, vooral wanneer ze tegelijk voorkomen’, zegt hij. ‘Op onze afdeling komt sepsis regelmatig voor, waardoor we ons goed bewust zijn van de risico’s.’ Volgens Jan Fierens is er vooral op de verpleegafdelingen en in de residentiële zorg, waar verpleegkundigen en zorgkundigen de primaire zorgverleners zijn, een reëel gevaar voor het missen van de combinatie van de symptomen en de diagnose van sepsis.
Systemisch inflammatoir responssyndroom (SIRS)
Wat het ook moeilijk maakt, is dat de diagnostische methoden niet sluitend zijn: er is niet één symptoom of diagnostische test die naar de diagnose van sepsis leidt. De scorelijsten die er zijn, geven eigenlijk alleen een vermoeden aan. Tot 2016 ging sepsis om een aangetoonde infectie of een sterk vermoeden daarvan plus de systemische respons op de infectie. Dit werd het systemisch inflammatoir responssyndroom (SIRS) genoemd. Om de diagnose SIRS te kunnen stellen, moesten ten minste twee van de volgende vier criteria aanwezig zijn:
- temperatuur > 38°C of < 36°C;
- hartslag > 90/minuut;
- ademhalingsfrequentie > 20/minuut;
- > 12.000 of < 4.000 leukocyten per mm of > 10% staafkernige granulocyten.
Jarenlang werden deze criteria als voldoende ervaren. Veel ziekenhuizen hanteren ze nog steeds. Vooral de verhoogde ademhalingsfrequentie geldt als de meest betrouwbare en onafhankelijke voorspellende parameter. Toch zijn de SIRS-criteria niet meer leidend, onder meer omdat de definitie van sepsis sinds 2016 is aangepast. De nieuwe richtlijnen maken gebruik van de ‘Sequential organ failure assessment-score’ (SOFA) voor de diagnose van sepsis.
Sequential organ failure assessment-score (SOFA)
De definitie van sepsis is sinds 2016: ‘Sepsis is een levensbedreigend orgaanfalen, veroorzaakt door een doorgeschoten reactie van het afweersysteem op een infectie.’ Hiermee worden patiënten met een infectie en een verhoogd risico op sterfte herkend, die een ziekenhuisopname en directe behandeling nodig hebben. Om de ernst van het orgaanfalen te bepalen kan de Sequential organ failure assessment-score, afgekort als SOFA-score, worden toegepast.
Dr. Jan Fierens: ‘Het regelmatig uitvoeren van een klinisch onderzoek en regelmatige bloedafnames vormen op dit moment een hinderpaal in het toepassen van deze score in het dagelijkse werk op verpleegafdelingen. Op ICU-afdelingen heeft deze score intussen wel al volop ingang gevonden.’
De onderdelen van de SOFA-score geven een indruk van de ademhaling, bloedsomloop, leverfunctie, het stollingssysteem, de nierfunctie en de neurologische toestand van de patiënt. De scores per orgaansysteem worden bij elkaar opgeteld: hoe hoger de SOFA-score, hoe groter het risico op overlijden. Bij sepsis moet er sprake zijn van een toename van de totale SOFA-score met minstens twee punten.
Vaak zullen patiënten met sepsis het eerst gezien worden in de eerste lijn, op de spoeddienst of op de verpleegafdeling. Daarvoor zijn de Quick SOFA-criteria opgesteld:
- Ademhalingsfrequentie > 22/minuut
- Veranderd bewustzijn
- Systolische bloeddruk < 100 mmHg
Patiënten met een bewezen infectie of aanwijzingen daarvoor die voldoen aan deze drie criteria, hebben een verhoogd risico op een slechte uitkomst en hebben waarschijnlijk baat bij intensieve zorg.
‘We moeten beseffen dat al die snelle scores alleen een verhoogd risico op overlijden uitdrukken en geen voorspellende waarde hebben voor het optreden van sepsis’, beklemtoont Dr. Jan Fierens. ‘De meest recente richtlijnen spreken zich dan ook uit tegen het routinematig gebruik van deze scores als screeningstool voor sepsis. Het is vooral belangrijk om de diagnose van sepsis altijd in het achterhoofd te houden bij een combinatie van symptomen en bij twijfel tegelijkertijd het diagnostisch (bloedonderzoek, beeldvorming…) en therapeutisch pad (vocht en antibiotica) te bewandelen. Een snel overleg met een arts met een Intensieve Zorgen-achtergrond is vaak al richtinggevend.’
5 Wat te doen als er sprake is van sepsis?
De behandeling van sepsis richt zich op:
- Optimaliseren van circulatie en oxygenatie:
- Vulling: herstellen van het circulerend volume met kristalloïden
- Vasopressoren
- Zuurstof
- Starten van antimicrobiële therapie na afname van bloedkweken en andere relevante kweken.
- Source control: het bestrijden en/of chirurgisch verwijderen van de infectie, bijvoorbeeld het draineren van een abdominaal abces of het verwijderen van een gecontamineerde intravasculaire katheter.
De behandeling behelst op de intensive care het verdere uitwerken van deze drie basisprincipes van sepsis:
- Lactaat bepalen en opvolgen. Het lactaatgehalte geeft informatie over de ernst en helpt de progressie van de aandoening te monitoren. Bij ernstig zieke patiënten, met hypoperfusie, is het lactaatgehalte verhoogd (> 2 mmol/l).
- Optimalisatie van de oxygenatie. Via een bloedgasanalyse van zuurstofrijkbloed kan worden gekeken of de longen voldoende in staat zijn O tot zich te nemen en CO uit te ademen. Komt dit in gevaar dan zal de patiënt mechanisch ondersteund moeten worden.
- Vasopressoren toedienen om de bloeddruk op peil te houden en zodoende orgaanschade te beperken, bijvoorbeeld met noradrenaline.